Bram Vermeulen

Istanbul wordt in rap tempo over hoop gehaald volgens de visie van de Turkse machthebbers. Meer moskeeën, meer winkels. Vroom islamitisch, maar marktvriendelijk.

Door onze correspondent
Bram Vermeulen
ISTANBUL. Vraag taxichauffeurs er niet naar. Richting Taksim? Vergeet het maar. ,,Je kunt er niet in of uit.’’. Niet alleen automobilisten, ook voetgangers vloeken zich een weg langs de afzettingen en houten schotten die de bouwput moeten verhullen die het centrale plein van Istanbul geworden is. Dat ongemak duurt slechts acht maanden. Maar het resultaat van de verbouwing zal de kroon zijn op de slag om Istanbul. Die slag duurt al veel langer en staat symbool voor de veranderingen in heel het land. De plannen: een voetgangerszone, met daarop een grote doorzichtige koepelmoskee.

Taksim is het plein van de republiek, dat het standbeeld draagt van zijn grondlegger wiens dood in 1938 hier ieder jaar wordt herdacht. Kemal Mustafa Atatürk droeg zijn volk op godsdienst en de openbare ruimte strikt van elkaar gescheiden te houden. In zijn naam bouwden zijn aanhangers, de Kemalisten hier hun opera aan het plein: een theater voor westerse waarden. De laatste premier die het in zijn hoofd haalden om op dit plein een moskee te willen bouwen was de gelovige Necmettin Erbakan. Hij werd in 1997 afgezet in een staatsgreep, omdat hij een gevaar zou zijn voor het seculiere karakter van de republiek.
,,Dit is een plein voor vieringen en van protest. Een ruimte die noch religie noch ideologie draagt ’’, zegt Aktif Atlar, stadsplanner, architect en lid van de actiegroep die fel tegenstander is van de rappe metamorfose van het stadshart. ,,Maar de moskee op het plein wordt een ideologische handtekening, een monument voor de huidige machthebbers.’’

De Ak-partij is tien jaar aan de macht. Ontsproten uit de partij van de onttroonde premier Erbakan, maar machtiger. Recep Tayyip Erdogan, burgemeester van Istanbul in de tijd van de coup van 1997, kreeg bij de verkiezingen van vorig jaar vijftig procent van de stemmen. ,,We vereffenen geen oude rekeningen met de republiek’’, verzekerde hij gisteren de leden van de oppositiepartij CHP, ooit opgericht door Atatürk. ,,Het potentieel van Turkije werd nooit gebruikt na het overlijden van Atatürk. We verspilden al onze energie aan staatsgrepen.’’

Wantrouwen
Taksim ligt in het hart van de wijk Beyoglu. Uitgaanscentrum. As in de buurten aan de Europese kant van de Bosporus, voormalig thuis van niet islamitische minderheden, Grieken, Armeniërs, Joden. Alle verandering wordt hier met argwaan ontvangen. De terrassen zijn ook al gesloten, op last van het gemeentebestuur dat van dezelfde partij is als de gelovige premier Recep Tayyip Erdogan. Een hetze tegen hun alcohol, roepen de boze cafébazen. Een strijd tegen het illegaal gebruik van de trottoirs, verdedigt de vrome burgemeester zich.
In die atmosfeer van wantrouwen tussen belijdende gelovigen en westerse Turken aan weerszijden van de diepe kloof dwars door de Turkse samenleving, had het nieuwe project betere uitleg verdient. Dat denkt zelfs de architect van het nieuwe plein. ,,We moeten zelfkritisch durven zijn. We hebben het publiek onvoldoende geïnformeerd’’, zegt Halil Onur. Er was geen inspraak. En geen offerte. Het bedrijf dat Taksim opnieuw mag ontwerpen, werd aangewezen door de regering. De architect verzekert dat Taksim na de verbouwing zijn identiteit als plein van alle Turken zal behouden. ,,Heus, gelooft u mij.’’

Maar Taksim is slechts zinnebeeld. Als grootste stad van Turkije ondergaat Istanbul de snelste veranderingen in zijn bestaan. Premier Erdogan, nu tien jaar aan de macht, wil dat de honderdste verjaardag van de Turkse republiek in 2023 een monument wordt van zijn regeerperiode. Rond de heuvel van Taksim worden de armen verjaagd en verschijnen dure appartementen en galerieën. Er wordt een kanaal gegraven, parallel aan de Bosporus als nieuwe vaarroute. Er worden tunnels onder die Bosporus aangelegd, en een derde brug gebouwd die Europa met Azië verbindt. Bossen maken plaats voor nieuwe wijken als Umraniye aan de voet van de brug die in twintig jaar tijd vertienvoudigde in inwonersaantal. De oude waterreservoirs in het noorden van de stad worden volgestort met beton. Pessimisten voorspellen een drinkwatercrisis in de metropool.
Op de Aziatische oever van de Bosporus, is op de enige plek waar nog bomen staan de grootste moskee van het land gepland. De moskee van Camlica moet plaats geven aan 30.000 gelovigen. Net als rond Taksim zijn ook hier hotels gepland en winkelgalerijen. Een Istanbul modern en vroom als Dubai. ,,Mosques and malls, dat is het idee’’, zegt stadsplanner Atlar. Moskeeën en winkelgalerijen.
,,De stad wordt als instrument gebruikt in een nationalistisch en elitair project, dat centralistisch wordt opgelegd aan de bevolking’’, zegt architect Korhan Gümüs. Dat was vroeger niet anders. De sultans bouwden zo hun zetel in het Ottomaanse Rijk, en moderniseerden het pas als zij het nodig vonden. En ook de modernisering en verwestersing van de stad na de val van het Ottomaanse Rijk door Atatürk en zijn volgelingen werd van bovenaf opgelegd. Tegenover de opera van de Kemalisten komt nu de moskee van de islamisten. ,,De armen worden het centrum uitgejaagd. Maar de regering zet een moskee neer om te verhullen dat dit een even elitair project is als de opera van de Kemalisten. Het is van hetzelfde laken een pak.’’ Hij noemt dat de crisis van de transformatie in Istanbul. De macht staat gelijk aan geld in Turkije, niet aan ideeën. Het volk volgt.

Rond het Taksimplein moeten de kleine kebabtentjes plaats maken voor een nieuwe winkelgalerij en de nieuwe moskee. ,,We moeten plaatsmaken voor een moskee die straks door nog geen 15 mensen wordt gebruikt’’, zegt de eigenaar van een schoenenwinkel aan de rand van het plein,Mahmut Cimsek.
De Ottomaanse legerbarakken op Taksim die nog door Atatürks opvolger Ismet Inönu werden vernietigd in de moderniseringsdrift van de Kemalisten, worden nu weer in ere hersteld. ,,Zo willen de nieuwe machthebbers het Kemalisme isoleren in de geschiedenis’’, zegt architect Gümüs. ,,Het plein is nu van hen. De moskee wordt gebruikt om aan te tonen dat de ene elite is vervangen door een andere.’’

First published in NRC Handelsblad, 20 december 2012